Dla mnie stół jest symbolem życia domowego. Rozmowa z Klarą Jankiewicz.

Rozmawiał Grzegorz Ryczywolski

"Wspólny stół"  - praca dyplomowa Klary Jankiewicz na Wydziale Wzornictwa warszawskiej ASP - to reakcja na ratyfikowaną w 2011 roku przez Polskę Konwencję UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Instalacja składa się z wieloelementowego stołu oraz drobnych obiektów, odwołujących się do różnorodnych wierzeń i zwyczajów wywodzących się z kultury ludowej. Są tam: chleb, wieczny ogień, kwiaty i zioła, dwojaki, karafka i kieliszki do wódki, tkaniny drukowane stemplem. Stół i zgromadzone na nim przedmioty tworzą sytuację – ekspozycję, w którą wciągani są zaproszeni goście. Wszystkie obiekty tworzą zaskakującą całość, wchodzą we wzajemne relacje i przywołują świat, który odchodzi.

-- prof. Jerzy Porębski, z opisu do katalogu wystawy Coming Out (Najlepsze dyplomy Warszawskiej ASP 2011) 

Twoja praca nosi tytuł "Wspólny stół". Wspólny, czyli czyj? Czy myślałaś o jakiejś konkretnej grupie ludzi?

Wspólny, czyli łączący różne tradycje, zwyczaje i obrzędy. Tworząc projekt chciałam nawiązywać do kultury tradycyjnej, pamiętając o różnicach między różnymi regionami, religiami czy grupami etnicznymi, które przez wieki współistniały obok siebie i oddziaływały na siebie nawzajem. Na stole zestawiam ze sobą przedmioty inspirowane zwyczajami z różnych stron Polski i z różnych sfer życia.

Do stołu zapraszam każdego, także innych projektantów, którzy mogą dodać coś od siebie, swoją wizję i swoje inspiracje.

Czy od początku było dla Ciebie jasne, że praca przybierze formę stołu? A jeśli nie, to co doprowadziło Cię do obrania właśnie takiej formy?

Nie, zaczynałam od bardzo ogólnej koncepcji - stworzenia projektu nawiązującego do kultury niematerialnej, promującego to zjawisko. Punktem wyjścia była konwencja UNESCO dotycząca ochrony dziedzictwa niematerialnego, którą Polska ratyfikowała w zeszłym roku, jako jeden z ostatnich krajów w Europie. Definiuje ona, czym jest dziedzictwo niematerialne i jak je chronić.

Największą trudności było przeniesienie tego, co niematerialne w świat materialny - w świat przedmiotów. Postawą projektu został stół, będący symbolem życia codziennego, domowego, bo właśnie na tym obszarze chciałam się skupić. Stół jest najważniejszym (lub jednym z najważniejszych) mebli w domu, łączy w sobie wiele znaczeń - jest miejscem pracy, miejscem odświętnym, ołtarzem, jest meblem codziennym - niezębnym w każdym domu, meblem reprezentacyjnym - przy którym przyjmujemy gości. Stół to zarówno sam mebel jak i przestrzeń dookoła niego - to co jest na, pod, nad czy obok.

Skąd czerpałaś inspiracje? Czy były to np. zapisane ludowe podania?

Nie, podania ludowe raczej nie, szukałam inspiracji w różnych wierzeniach, ale częściej czytałam opracowania niż oryginalne źródła.

Na ile więc "Wspólny stół" jest etnograficznym odwzorowaniem tradycyjnych motywów, a na ile własną, autorską wizją? Co było dla Ciebie ważniejsze podczas pracy?

Zależało mi na tym żeby w tradycji szukać inspiracji, a nie naśladować. Przy tworzeniu części przedmiotów na stół zaprosiłam do współpracy innych projektantów (Klementynę Jankiewicz i Praksedę Yerkę). W tej samej historii każdy może znaleźć inną inspirację, spojrzeć na coś z innej strony.

Starałam się unikać nawiązań czysto estetycznych, skupiając się raczej na znaczeniu przedmiotów i na wierzeniach z nim związanych.

Mam wrażenie, że takie odejście od etnograficznej drobiazgowości i swobodne łączenie motywów z różnych źródeł może być, oprócz dążenia do świeżego efektu artystycznego, również drogą do tego, co najgłębsze i najbardziej "wspólne" w naszej zbiorowej pamięci. Może też być poszukiwaniem tego, co z ludowej tradycji jest nadal aktualne w naszych czasach. Czy miałaś podobne odczucia tworząc ten projekt?

Często nawet nie zdajemy sobie sprawy jak wiele z tego co robimy na co dzień to pozostałości po dawnych obrzędach.

Poprzez odwoływanie się do dawnych tradycji, nie pozwalamy im zginąć. Oczywiście powstaje coś nowego, nasza własna interpretacja, ale zwyczaje podlegają zmianie - to naturalne.

Od pewnego czasu powstaje bardzo dużo projektów inspirowanych kulturą ludową, jednak najczęściej korzystają one tylko z warstwy wizualnej. Takie projekty też mogą być ciekawe, ale pojawia się duże ryzyko spłycenia złożonego zjawiska do paru ładnych wzorów.

Można więc traktować Twój stół jako swoisty pomost pomiędzy tradycją a współczesnością?

Nie wiem czy pomost to dobre słowo. Projekt odpowiada na współczesne problemy, starałam się żeby forma i przeznaczenie przedmiotów były nowoczesne. W tradycji szukałam inspiracji.

Czy możesz w takim razie powiedzieć, w jaki sposób stół funkcjonował dawniej oraz jak funkcjonuje współcześnie? Jakie są różnice?

Ze stołu nie korzystało się na co dzień, często stał on w rogu izby, w "świętym kącie" - tam były też święte obrazki, kwiaty - taka domowa kapliczka. Do stołu zasiadało się się w święta, w trakcie uroczystości, a także podczas odwiedzin gości. W normalne dni funkcje stołu pełniły ławy, były ławy do siedzenia i te na których się jadło. Stół jest też ołtarzem. W judaizmie podczas szabatu ważniejsza od nabożeństwa w synagodze jest modlitwa odprawiana podczas kolacji - przy stole, który w tym dniu pełni funkcję właśnie ołtarza.

Dzisiaj stół postrzegamy jako mebel najzwyklejszy - blat, biurko, miejsce do pracy, mebel przy którym szybko coś zjemy, ale dawne funkcje stołu nadal są żywe. Stół nadal jest meblem reprezentacyjnym, głównym meblem w domu, miejscem spotkań, ołtarzem, przy nim świętujemy, jemy, pracujemy.

Dla mnie stół jest symbolem życia domowego, zarówno tego zwykłego, codziennego jak i w czasie dni wyjątkowych, świąt, właściwie wszystko co działo się wewnątrz domu, działo się dookoła stołu.

To bardzo ciekawe. Czy wiesz, co wpłynęło na tę zmianę? Dlaczego stół "spowszedniał" i kiedy to się stało?

Na pewno ma to związek ze zmianą jakości i dynamiki naszego życia, coraz mniej w nim różnych obrzędów. O bardziej szczegółową odpowiedź trzeba by było poprosić pewnie kogoś kto się zajmuje badaniem takich zjawisk. To co mi się wydaje bardzo ciekawe to pozostałości różnych zwyczajów, które - czasem zupełnie nieświadomie - powielamy, a których znaczenia ani źródła najczęściej nie znamy.

Na przykład?

Święta to czas w którym zwyczaje są bardziej żywe niż na co dzień, ale często nie wiemy dokładnie jakie było ich pierwotne znaczenie. Tak jak na przykład pusty talerz na wigilijnym stole. Dzisiaj mówi się że to nakrycie dla "wędrowca" czy "zamorskiego gościa". Tradycja ta wywodzi się ze zwyczajów pogańskich, w tę szczególną noc - przesilenie zimowe - znikały bariery pomiędzy światem żywych i umarłych a zwierzęta mówiły ludzkim głosem. Dodatkowe nakrycie na stole przeznaczone było dla zmarłych przodków, którzy tej nocy mogli odwiedzić swoich krewnych. Po wieczerzy często nie sprzątało się resztek, a nawet robiło się specjalne wypieki dla błąkających się duchów.

Chciałbym jeszcze zapytać o proces tworzenia "Wspólnego stołu". Wspominałaś, że zaprosiłaś do tego projektu innych artystów. Jak wyglądała ta współpraca?

Zaprosiłam innych projektantów żeby podkreślić, jak bardzo złożony jest temat, którym się zajmuję. W niezwykle bogatej kulturze niematerialnej każdy znajdzie coś innego co go zainspiruje, co na niego wpłynie, wspólny stół powinny tworzyć różne osoby, o różnym podejściu.

Oprócz projektantów chciałam zaprosić osoby które zajmują się rysunkiem, modą, a nawet gotowaniem. W założeniu projekt jest otwarty na kolejne działania. To, co stworzyłam, jest tylko próbką, początkiem projektowej dyskusji o dziedzictwie niematerialnym i kulturze tradycyjnej.Ważne było to, żeby stół ze wszystkimi przedmiotami tworzyły całość, dlatego oczywiście dawałam dziewczynom wytyczne i konsultowałam powstające projekty.

Artyści zazwyczaj bardzo strzegą swojej autorskiej wizji. Ty zaś weszłaś bardziej w rolę koordynatora – osoby, która łączy pomysły różnych osób. Czy bliska jest Ci taka metoda pracy?

Pierwszy raz pracowałam w ten sposób. Wiele projektów robiłam z kimś, ale tutaj moja rola wyglądała inaczej. Z jednej strony ważne było, żeby dać wolną rękę innym projektantom - nie ograniczać ich, z drugiej musiałam czuwać nad tym, żeby poszczególne elementy tworzyły spójną całość.

Jak w takim razie oceniasz końcowy efekt? Czy zamierzasz w przyszłości rozwijać taką formułę?

Prawie do samego końca nie wiedziałam, jak będzie wyglądała całość, dopiero 2-3 dni przed obroną udało mi się w końcu zestawić ze sobą wszystkie elementy. Jestem zadowolona z tego, jak to wyszło. Prace Klementyny Jankiewicz i Praksedy Yerki wyszły super, chociaż ciekawiej by było, gdyby tych projektów były nie 3, a 10 albo więcej. Przy projektach obu dziewczyn współpracowałam z nimi dość blisko, mamy podobny sposób pracy. Fajnie by było obserwować też kogoś, kto na ten sam temat odpowiada zupełnie inaczej i w inny sposób.

"Zaproszenie kogoś do stołu" jest jednoznaczne z otworzeniem się na jego odmienność?

Tak, przy współpracy różnych osób najciekawsze jest właśnie spotkanie różnych sposobów myślenia i postrzegania świata. Każdy ma jakieś swoje wyobrażenia i oczekiwania, które trzeba zweryfikować, nie można narzucać innym swoich pomysłów. Przy temacie takim jak, ten który podjęłam, zależało mi właśnie na pokazaniu wizji różnych osób. Temat jest tak skomplikowany i złożony, że interpretacja jednej osoby byłaby bardzo ograniczająca.

Klara Jankiewicz, 1986, Warszawa

W latach 2005 – 2011 studiowała na wydziale Wzornictwa na Warszawskiej ASP, przez pół roku także w Strate collège designers w Sèvres pod Paryżem. W 2010 roku obroniła dyplom licencjacki, a w 2011 dyplom magisterski z wyróżnieniem, oba na wydziale Wzornictwa. Jest współautorką (z Heleną Czernek) projektu przejść dla pieszych w kształcie klawiatury fortepianu, zrealizowanego na ul. Emilii Plater w Warszawie, z okazji roku Chopinowskiego. Zdobyła wiele nagród i wyróżnień w konkursach projektowych. Zajmuje się również projektowaniem graficznym. 
http://klarajankiewicz.com